อัมพฤกษ์ อัมพาต ระยะวิกฤตหรือระยะเฉียบพลัน หมายถึง โรคหลอดเลือดสมองที่ผู้ป่วยมีอาการอัมพฤกษ์หรืออัมพาตครึ่งซีกของร่างกาย ในระยะที่เป็นใหม่ๆช่วง 7 วันแรก ซึ่งเป็นเวลาที่ผู้ป่วยต้องการการรักษาอย่างถูกต้อง รวดเร็ว โดยการดูแลอย่างใกล้ชิดโดยทีมแพทย์ พยาบาล นักกายภาพบำบัด ที่มีความชำนาญ ในห้องที่มีเครื่องมือที่ทันสมัย และเหมาะสมกับผู้ป่วยอัมพฤกษ์อัมพาตระยะเฉียบพลัน (Acute Stroke Unit) เพื่อให้ผู้ป่วยหายจากการเป็นอัมพฤกษ์อัมพาตให้มากที่สุดเท่าที่ทำได้ โดยการป้องกันไม่ให้ผู้ป่วยมีอาการเลวลง (progressive stroke) ลดอัตราการเกิดโรคแทรกซ้อนจากการที่ผู้ป่วยเคลื่อนไหวไม่ได้ (stroke complications) โดยเฉพาะอย่างยิ่งในการป้องกันการเกิด ปอดอักเสบจากการสำลักอาหารที่เป็นของเหลวหรือน้ำลายเข้าปอด (aspiration pneumonia)

อัมพฤกษ์อัมพาตเฉียบพลันเกิดได้อย่างไร
            อัมพฤกษ์อัมพาตเฉียบพลันหรือโรคหลอดเลือดสมองระยะเฉียบพลัน (Acute stroke) เกิดจากสาเหตุใหญ่ๆ 2 ประการคือ

1. สมองขาดเลือดไปเลี้ยง ( Acute ischemic stroke) อาจจะเป็นจาก                i หลอดเลือดที่เลี้ยงสมองมีการเสื่อมเกิดการแข็งตัวค่อยๆตีบลงจนอุดตันในที่สุด               ii มีลิ่มหลุดจากหัวใจหรือหลอดเลือดแดงเส้นใหญ่ๆที่คอ ไหลไปอุดตันในสมอง              iii ความดันเลือดลดต่ำลงจนไปเลี้ยงสมองไม่พอ

2. เลือดออกในสมอง (Acute hemorrhagic stroke) ซึ่งเลือดอาจจะออกบริเวณ                i เลือดออกในเนื้อสมอง (Intracerebral hemorrhage) จากการที่มีอายุมากร่วม                  กับเป็นความดันสูงมานาน ทำให้หลอดเลือดเล็กๆในสมองค่อยโป่งออกแล้วแตก                  ออก               ii เลือดออกใต้เยื่อหุ้มสมอง (Subarachnoid hemorrhage) จากการแตกของ                  หลอดเลือดที่โป่งพองที่ฐานสมอง อาการของภาวะอัมพฤกษ์อัมพาตเฉียบพลัน

อัมพฤกษ์อัมพาตเฉียบพลันมีอาการที่เกิดโดยเฉียบพลันดังนี้
           - แขนขาอ่อนแรงครึ่งซีก ไม่มีแรงยกแขน มือกำไม่ได้ ของหลุดจากมือเวลาต้องการถือของ ไม่มีแรงเดิน เดินเซ ยกขาไม่ขึ้น
              กระดกเท้าไม่ได้
           - หน้าเบี้ยว ปากเบี้ยว หลับตาไม่สนิทข้างเดียว กินน้ำน้ำไหลจากมุมปาก
           - พูดไม่ชัด พูดอ้อแอ้คล้ายคนเมาเหล้า นึกคำไม่ออก ใช้คำพูดผิด หรือบางรายอาจพูดไม่ได้เลย
           - ฟังคนพูด (ภาษาไทย) ฟังไม่ออก ถามอย่างตอบอย่าง
           - ชาใบหน้า ชาครึ่งซีกร่างกาย ชาหนาๆคล้ายถูกฉีดยาชา
           - เห็นภาพซ้อน มองเห็นซีกเดียวของลานสายตา เดินชนของ ขับรถชนรถคันอื่นหรือของที่ตั้งไว้ข้างถนน(จากการมอง
              ไม่เห็นด้านข้าง)
           - กลืนไม่ได้ กลืนลำบาก สำลักน้ำหรือแม้แต่น้ำลายตนเอง
           - ปวดศีรษะรุนแรงทันทีทันใดแบบไม่เคยเป็นมาก่อนในชีวิต มักร่วมกับมีการอาเจียน
           - เวียนศีรษะบ้านหมุน นานมากกว่า 5 นาที โดยไม่สัมพันธ์กับการเปลี่ยนท่าทาง มักเป็นร่วมกับการเดินเซ

ภาวะและโรคแทรกซ้อนจากการเป็นอัมพฤกษ์อัมพาตเฉียบพลัน
           การไม่มีแรงเดิน แขนขาอ่อนแรง เดินเซ กลืนลำบาก การไหลเวียนเลือดที่ไปเลี้ยงสมองผิดปกติ ความดันโลหิตที่สูงมากกว่าปกติ รวมทั้งความบกพร่องในระบบภูมิคุ้มกันตนเองจากการติดเชื้อโรค ทำให้ผู้ป่วยเกิดภาวะแทรกซ้อนได้อย่างมากในช่วง 7 วันแรกหลังเกิดอัมพฤกษ์อัมพาต นำไปสู่ความพิการที่มากขึ้น และอาจทำให้ผู้ป่วยเสียชีวิตได้ การป้องกันภาวะและโรคแทรกซ้อนใน ไอซียู เฉพาะโรคหลอดเลือดสมอง ที่เรียกว่า ?ห้องไอซียูรักษาเฉพาะอัมพาตระยะวิกฤต? หรือ ?Acute Stroke Unit? ช่วยลดอัตราตายและพิการของผู้ป่วยอัมพฤกษ์อัมพาตเฉียบพลันได้ 20-30% จากการศึกษาในต่างประเทศ

ภาวะและโรคแทรกซ้อนจากการเป็นอัมพฤกษ์อัมพาตเฉียบพลันที่พบได้บ่อย

     1. อาการทรุดลงในระยะเริ่มต้น (Progressive stroke)
           - พบได้ประมาณ 30-40% ของผู้ป่วยอัมพฤกษ์อัมพาตเฉียบพลันระยะ 3 วันแรก
           - ทำให้อาการทรุดลงเช่นจากพอเดินได้ ยกแขนได้ แล้วอาการทรุดลงจนเดินไม่ได้ ยกแขนกำมือไม่ได้ ใน 2-3 วันแรก
             อาจจะเกิดที่บ้าน(รายที่ไม่ได้ไปโรงพยาบาล) หรือระหว่างได้รับการรักษาในโรงพยาบาล
           - บางรายจากที่รู้ตัวดี ต่อมาซึมลงไม่โต้ตอบ ทรุดมากจนไม่รู้ตัวและโคม่า
           - เกิดจากการที่สมองขาดเลือดมากขึ้น การอุดตันของหลอดเลือดเป็นซ้ำใหม่ ความดันลดมากเกินไปจากตัวผู้ป่วยเองหรือจาก
             ยาลดความดัน จากไข้สูง จากการที่มีเลือดออกในสมองมากขึ้น หรือจากการที่สมองบวมใน 2-3 วันแรก
           - การป้องกันไม่ให้เกิดอาการทรุดลงเป็นสิ่งที่ทำได้ โดยแพทย์ที่ดูแลต้องทราบถึงสาเหตุ กลไกการเกิดโรค คาดการณ์ได้และ
             ป้องกันการทรุดลงแต่เนิ่นๆ

      2. โรคปอดอักเสบจากการสำลัก (Aspiration pneumonia)
           - เกิดได้จากการสำลักน้ำลาย หรืออาหารเหลว เข้าหลอดลมและลงในปอด ทำให้ปอดอักเสบ
           - เกิดในผู้ป่วยที่มีภาวะกลืนลำบากซึ่งพบได้ 30-50% ของผู้ป่วยอัมพฤกษ์อัมพาตเฉียบพลัน ทำให้เกิดปอดอักเสบได้ 10-20%
           - ผู้ป่วยเริ่มมีไข้วันที่ 2-3 หลังมีเกิดอัมพาต มีอาการไอ บางรายมีเสมหะเหลืองหรือเขียวข้น ถ้าเป็นมากจะหายใจเร็ว หอบ ต้องใส่
             ท่อช่วยหายใจ และทำให้ผู้ป่วยเสียชีวิตได้
           - การทดสอบการกลืน (Swallowing test) ตั้งแต่วันแรกที่เข้าโรงพยาบาล และการพยาบาลที่เข้าใจถึงกลไกการเกิดโรค
             การเอาใจใส่ การจัดท่าผู้ป่วยให้สำลักลดลง การทำความสอาดในช่องปาก ช่วยป้องกันการเกิดปอดอักเสบได้
           - ถ้าเกิดขึ้นแล้ว การรักษาแต่เนิ่นๆจะทำให้ผู้ป่วยหายเร็ว และไม่ทำให้เกิดอาการอัมพฤกษ์อัมพาตทรุดลงในระยะเฉียบพลัน

     3. โรคทางเดินปัสสาวะอักเสบ
           - การไม่มีแรง การที่ยืนไม่ได้ ในผู้ป่วยที่มีอายุมาก ทำให้ปัสสาวะลำบาก โดยเฉพาะรายที่มีต่อมลูกหมากโต(ผู้ชาย)และ
             ท่อปัสสาวะตีบ(ผู้หญิง)
           - การที่ปัสสาวะไม่ออกหรือออกไม่หมด ทำให้ปัสสาวะค้างในกระเาะปัสสาวะ เชื้อโรคค้างและเพิ่มจำนวนขึ้น แล้วลุกลามไป
             ที่ไต ทำให้กรวยไตอักเสบ ผู้ป่วยมีไข้ขึ้น หนาวสั่น ทำให้ความดันต่ำ ช็อก และทำให้อัมพาตทรุดลง ถ้าเชื้อโรคเข้ากระแสโลหิต
             ทำให้ผู้ป่วยเสียชีวิตได้
           - การพยาบาลที่เอาใจใส่ การบันทึกและเฝ้าระวังการปัสสาวะลำบาก การสวนปัสสาวะร่วมกับการให้ยา ที่ทำให้ปัสสาวะคล่องขึ้น
             ช่วยลดการเกิดทางเดินปัสสาวะอักเสบได้
           - ผู้ป่วยที่มีกรวยไตอักเสบ ต้องได้รับยาฆ่าเชื้อทางหลอดเลือดดำแต่เนิ่นๆ เพื่อไม่ให้โรคลุกลาม

     4. โรคแผลกดทับ
           - เกิดจากการที่ผู้ป่วยไม่มีแรงพลิกตัวไปมา ทำให้นอนทับส่วนใดส่วนหนึ่งของร่างกายนานเกินไป ผิวหนังของส่วนนั้นขาดเลือด
             ไปเลี้ยง ทำให้ผิวหนังตาย พองหลุดลอกออก เชื้อโรคเข้าไปในเนื้อใต้ผิวหนัง เกิดการอักเสบ ถ้าทิ้งไว้จะลุกลามกินลึกลงไป
             เรื่อยจนถึงกระดูก ระยะนี้การรักษาลำบากมาก
           - ป้องกันไม่ให้เกิดได้โดยการพลิกตัวผู้ป่วยอย่างน้อยทุก 2 ชั่วโมงเพื่อเลือดไปเลี้ยงผิวหนังได้ทุกส่วนสลับกันไป
           - ปัจจุบันภาวะนี้พบได้น้อยมาก จากการที่เข้าใจกลไกการเกิด และการพยาบาลที่ดีขึ้น

5. โรคหลอดเลือดดำที่ขาอุดตันโดยลิ่มเลือด (Deep vein thrombosis)            - เกิดจากการที่ขาไม่เคลื่อนไหว เลือดดำที่ไหลช้าอยู่แล้วเกิดแข็งตัวจับกันเป็นลิ่มเลือด              อุดตันหลอดเลือดดำที่ขา เป็นได้ตั้งแต่ น่องจนถึงโคนขา            - ผู้ป่วยมีการขาบวมข้างเดียว กดบุ๋มที่หน้าแข้ง หลังเท้า            - การที่ขาบวมไม่มีอันตราย แต่อันตรายเกิดจากลิ่มเลือดหลุดไปเข้าหัวใจแล้วหลุดต่อ              เข้าไปในปอดอุดตันหลอดเลือดแดงของปอด ทำให้เนื้อปอดตาย ผู้ป่วยจะหายใจเร็ว              หอบ โดยไม่มีไข้ ถ้าเนื้อปอดตายมาก ทำให้เสียชีวิตได้            - แม้ว่ายังไม่ทราบว่าในผู้ป่วยไทยที่เป็นอัมพฤกษ์อัมพาตเฉียบพลันเกิดภาวะนี้มาก              เท่าใด แต่ควรป้องกันไม่ให้เกิดโดย การใส่ ถุงเท้าที่บีบรัดขาไล่จากตาตุ่มขึ้นไปต้นขา              อย่างต่อเนื่อง โดยใช้ลมช่วย (intermittent pneumatic compression stockings)              ในวันที่สองหลังเป็นอัมพาตเฉียบพลันหรืออาจจะใช้ยาป้องกันเลือดแข็งตัวซึ่งมีทั้ง              ชนิดรับประทานหรือฉีดเข้าในผิวหนัง

โรคหรือภาวะแทรกซ้อนที่พบได้บ่อยแต่ไม่อันตรายหรือพบได้ไม่บ่อย
           - ภาวะปวดไหล่ ไหล่ทรุด และไหล่ติด
           - การหกล้ม ตกเตียง
           - หัวใจเต้นผิดปกติหรือหัวใจขาดเลือดอย่างเฉียบพลัน
           - โรคซึมเศร้า เครียด

ห้องไอซียู รักษาเฉพาะอัมพาตระยะวิกฤต? ของโรงพยาบาลพญาไท1 (Phyathai Acute Stroke Unit)
           เป็นห้องไอซียูขนาด 7 เตียง รับรักษาผู้ป่วยอัมพฤกษ์อัมพาตเฉียบพลันใน 3 วันแรกที่เริ่มมีอาการ ผู้ป่วยอัมพฤกษ์อัมพาตวิกฤตที่ต้องดูแลใกล้ชิด และผู้ป่วยโรคหลอดเลือดสมองหลังผ่าตัด มีแพทย์ระบบประสาท แพทย์ผ่าตัดสมอง พยาบาลที่มีความรู้ความเข้าใจโรคอัมพฤกษ์อัมพาตเฉียบพลัน นักกายภาพบำบัด นักกิจกรรมบำบัดที่ดูแลเรื่องการกลืน เภสัชกรและนักกำหนดอาหาร เป็นทีมดูแลผู้ป่วย ร่วมกับการมีเครื่องมือที่เหมาะสมกับผู้ป่วยอัมพฤกษ์อัมพาตเฉียบพลันโดยเฉพาะ มีจุดมุ่งหมายในป้องกันและแก้ไขโรคแทรกซ้อนอย่างทันที หลังจากเกิดอัมพฤกษ์อัมพาตเฉียบพลัน โดยการดูแลผู้ป่วยอย่างเอาใจใส่ และรักษาตามมาตรฐานสากล เพื่อให้ผู้ป่วยฟื้นตัวจากอัมพฤกษ์อัมพาต ลดความพิการและลดการเสียชีวิตของผู้ป่วย

	การควบคุมความดันเลือด แพทย์คอยดูแลความคุมไม่ให้ความดันสูงหรือต่ำจนเกินไป
	ระดับน้ำตาลในเลือด แพทย์คอยดูแลไม่ให้ ระดับน้ำตาลในเลือดสูงหรือต่ำ จนเกินไป เช่นกัน
	การควบคุมระดับเกลือแร่ในร่างกาย มีการตรวจเช็คให้อยู่ในระดับปกติ.
	การให้อาหารเพียงพอเหมาะสม ผู้ป่วยที่ไม่มีปัญหาการกลืนจะสามารถรับประทานอาหารได้ แต่ในรายที่มีปัญหา       จะได้รับการใส่ท่อทางจมูกเข้าไปในกระเพาะอาหารเพื่อได้รับ อาหาร น้ำ และยา
	การฟื้นฟูสมรรถนะร่างกายด้วยการทำกายภาพบำบัด

          

ภาพแสดง การทำกายภาพบำบัดโดยฝึกหัดเดิน	ภาพแสดง การทำกิจกรรมบำบัดโดยฝึกการใช้มือ

          การจัดท่านอนเพื่อป้องกันแผลกดทับและการสำลัก ในรายที่เดินไม่ได้การป้องกันที่ดีที่สุดคือ การพลิกตัวทุก 2 ชั่วโมง
               ในท่าตะแคงซ้าย นอนหงาย และตะแคงขวาสลับกันไป

ภาพแสดง ท่าตะแคงซ้าย	ภาพแสดง ท่านอนหงาย

          ในรายที่มีการกรนและ หยุดหายใจ ขณะหลับในตอนกลางคืนแนะนำให้ นอนตะแคงกึ่งคว่ำ เพื่อป้องกันปอดอักเสบ
                จากสำลักน้ำลายขณะหลับ

ภาพแสดง ท่าตะแคงกึ่งคว่ำ	ภาพแสดง ท่าตะแคงกึ่งคว่ำ

	การป้องกันการปวดไหล่ ไหล่ยึดติด และไหล่ตก
	การขับถ่ายอุจจาระและปัสสาวะ พยาบาลคอยช่วยดูแลให้ผู้ป่วยได้ขับถ่ายตามปกติ การระมัดระวังไม่ให้หกล้ม ในรายที่พอเดินได้แต่การทรงตัวไม่ดี หรือผู้ป่วยที่มีปัญหาข้อเสื่อม การดูแลอารมณ์ของผู้ป่วย